Houd in de ruimtelijke puzzel aandacht voor maatschappelijke voorzieningen

1 maart 2023

Door Lex van Doorn, adviseur Werken en Gebiedsontwikkeling, Sweco

Om de wooncrisis te bestrijden heeft het kabinet de ambitie om tot 2030 981.000 nieuwe woningen te bouwen. Al deze nieuwbouw heeft ook gevolgen voor de ruimtevraag naar andere functies, zoals bedrijventerreinen, kantoren, horeca, detailhandel en maatschappelijke voorzieningen. Onder druk van steeds moeilijker sluitende businesscases is het verleidelijk om in een gebiedsontwikkeling het woonprogramma te intensiveren. Hier wringt de schoen, voor een groeiende en tegelijkertijd vergrijzende bevolking is de behoefte aan maatschappelijke functies groot – zo blijkt ook uit onze CityScan 2040. Voor gemeenten is niet altijd duidelijk wat de (toekomstige) behoefte is aan een maatschappelijk programma, waardoor kansen worden gemist.

Maatschappelijk programma als aanjager van brede welvaart

Het maatschappelijk programma biedt kansen voor het vergroten van de brede welvaart. Sinds 2016 staat de brede welvaart centraal in economisch beleid. Brede welvaart omvangt meer dan alleen economische groei (gemeten in BBP), maar richt zich ook op andere indicatoren zoals welzijn, veiligheid, gezondheid, arbeid en vrije tijd, milieu en wonen. Dus niet alleen een focus op profit, maar vooral op people en planet. Een gebiedsontwikkeling biedt kansen om deze indicatoren – en dus de brede welvaart – positief te beïnvloeden.

Voorbeelden hiervan zijn de indicatoren welzijn en gezondheid. Om deze positief te beïnvloeden is het van belang dat er wordt ingespeeld op de vergrijzende bevolking en de toekomstige zorgbehoefte. Vorig jaar publiceerde de Landelijke Huisartsen Vereniging een peiling onder meer dan 1.800 huisartsen waaruit blijkt dat driekwart van de huisartsen problemen hebben met het uitbreiden van hun praktijk of het vinden van adequate praktijkruimte. Een huisarts ontvangt vergoedingen per patiënt die zijn vastgesteld door de NZA. De tarieven zijn zodanig dat huisartsen niet mee kunnen gaan met de hoge prijzen die per m² worden gevraagd . Het gevolg is een tekort aan praktijkruimte en extra druk op bestaande huisartsen bij inwonersgroei.

Ook voldoende sportvoorzieningen, ontmoetingsruimten, onderwijsvoorzieningen, openbare ruimte, bibliotheken en culturele ruimten dragen bij aan een vergroting van de brede welvaart. Gemeenten gaan hard aan de slag met woningbouwontwikkelingen, voortkomend uit de woonambities van het Rijk. Maar wat betekent het toevoegen van honderden woningen voor de behoefte aan al die maatschappelijke voorzieningen?

Handboek referentienormen brengt het maatschappelijk programma in beeld

Voor diverse Nederlandse gemeenten hebben wij een handboek planologische referentienormen opgesteld. In het handboek onderzoeken wij voor maatschappelijke voorzieningen en de openbare ruimte het draagvlak en de ruimtevraag. Dit doen wij op basis van landelijke normen, lokaal maatwerk en op basis van onze eigen databases. Zo berekenden wij de normen voor sporthallen, zorgvoorzieningen, onderwijs, kunst en cultuur en sport in de gemeente Den Haag. Het handboek helpt met het maken van ruimtelijke keuzes die bijdragen aan de brede welvaart, biedt houvast in een gebiedsontwikkeling en schept duidelijkheid voor alle betrokken partijen.

sweco-referentienormen-1

Vier adviezen om het maatschappelijk programma te borgen

  1. Ruimtevraag in beeld
    Bij het toevoegen van woningen is het noodzakelijk om te weten wat de impact is op de behoefte aan maatschappelijke voorzieningen. Een goed plan begint dus met het in kaart brengen van deze behoefte. De ruimtevraag kan in beeld worden gebracht op basis van landelijke normen, maar soms is maatwerk vereist. Een handboek referentienormen helpt met het inzichtelijk maken van de ruimtevraag. Hierin komen alle normen voor maatschappelijke voorzieningen samen en kan per woningbouwproject inzichtelijk worden gemaakt wat de ruimtebehoefte is.
  2. Creatief omgaan met deze ruimtevraag
    Met de ruimtebehoefte in beeld moet een kwaliteitsslag worden gemaakt. Ruimtewinst kan worden behaald door creatieve oplossingen, zoals het combineren van functies. Dit komt de businesscase ten goede. Het combineren van een huisartsenpraktijk, tandartspraktijk, apotheek en fysiotherapeut in een gezondheidscentrum levert ruimtewinst op. Daarbij kunnen receptie en kantine worden gedeeld. Ook ten aanzien van parkeren zijn er kansen. Gebruikers van maatschappelijke voorzieningen kunnen overdag parkeren in de vakken die ’s avonds worden bezet door bewoners. Hierop kan met de parkeernorm worden ingespeeld. Een derde – klassiek – voorbeeld is een lokale bibliotheek dat tegelijkertijd dient als jongeren- of buurtcentrum.
  3. Borging in ambtelijke organisatie (integraliteit)
    Maatschappelijke voorzieningen zijn gefragmenteerd in gemeentelijk beleid. Zo moet het Integraal Huisvestingsplan voorzien in voldoende huisvesting voor het primair onderwijs en wordt er bijvoorbeeld door gemeenten een vast metrage gehanteerd voor buiten- en binnenruimte per kind in een kinderdagverblijf. Een ander voorbeeld is het groenplan met daarin normen voor (openbaar) groen. Zorg voor een integrale afweging van een ruimtelijk initiatief en heb (verwijzend naar punt 1) de ruimtevraag in beeld. Bespreek ruimtelijke initiatieven in een omgevingstafel met alle disciplines, breng daarbij de toekomstige ruimtevraag naar maatschappelijke voorzieningen in beeld.
  4. Zorg voor voldoende ruimte in de plannen en maak heldere afspraken met stakeholders
    Voor het realiseren van maatschappelijke voorzieningen, die zijn aangewezen op commercieel vastgoed, is veelal geen beleid vastgesteld. Ga daarom in een gebiedsontwikkeling zo vroeg mogelijk in gesprek met ontwikkelende partijen over het aandeel maatschappelijke programma en de betaalbaarheid daarvan. Heb vroegtijdig scherp waar prioriteiten liggen ten aanzien van de behoefte aan maatschappelijke voorzieningen (zowel commercieel als niet-commercieel) en spreek af wat er wel of niet in het gebied landt. Het gesprek voeren in de voorfase van de gebiedsontwikkeling zorgt ervoor dat er geen discussies ontstaan achteraf, want in een latere fase kom je er moeilijk uit met een ontwikkelende partij.

Contact: lex.vandoorn@sweco.nl

denhaag-laakkwartier-c-wv