Ruimte en ondersteuning voor maatschappelijke initiatieven

Publicaties

De dienende overheid

Universiteit Leiden/Boom, 2024

Het boek van Esmee Driessen ‘Stimulering en facilitering van burgerinitiatieven door de overheid: over de invulling van de ‘dienende overheid’ bij derde generatie burgerparticipatie’ geeft houvast voor de juridische kant van het omgaan met maatschappelijk initiatief en toont aan hoe het wél kan. Ze onderzocht hoe de overheid burgerinitiatieven beter kan ondersteunen vanuit een dienende rol. Ze laat zien dat juridische belemmeringen vaak als knelpunt worden ervaren, maar niet onoverkomelijk hoeven te zijn. Door wet- en regelgeving slimmer toe te passen en ruimte te geven aan maatwerk, kan de overheid responsiever en meer faciliterend optreden. Driessen pleit voor een overheid die niet overneemt, maar ondersteunt, en die het initiatief bij burgers laat. Zo ontstaat een gelijkwaardig samenspel waarin maatschappelijke energie beter tot zijn recht komt.

Lees verder

Responsief werken: focus op effect, in plaats van resultaat

Platform31, september 2024

Responsief werken kan leiden tot samenwerking met impactondernemers, een proactievere houding van overheidsorganisaties en betere aansluiting van beleidsplannen op de samenleving. Dit blijkt uit interviews met responsief werkenden binnen verschillende overheden. Hoewel ze belemmeringen ervaren in het systeem, de organisatiecultuur en participatie, zien ze ook kansen. Responsief werken vraagt om een focus op effect in plaats van resultaat. Het is een werkwijze waarbij overheidsorganisaties luisteren, meedenken en meebewegen met de behoeften van de maatschappij. Dit helpt de kloof tussen de systeemwereld van regels en de leefwereld van mensen te overbruggen. Medewerkers lopen echter tegen passieve participatie, schurende samenwerking en starre systemen aan.

Lees verder

De responsieve overheid: ook de bewoner moet eraan wennen

Platform31, augustus 2023

Het doorbreken van patronen is zowel voor gemeenten als bewoners ingewikkeld. Hoewel er veel inwonersinitiatieven zijn, blijft dit vaak beperkt tot een voorhoede. Gemeenten willen zich responsief opstellen door initiatieven te herkennen, erkennen en ondersteunen. Bewoners zijn vaak gewend te reageren op plannen in plaats van zelf initiatief te nemen. Dit bleek uit een bijeenkomst over responsief werken, georganiseerd door Platform31 en SamenspelNL. Het is belangrijk om te weten in welke fase een bewonersinitiatief zich bevindt om het gericht te kunnen faciliteren. Zowel gemeenten als inwoners moeten patronen doorbreken om succesvol samen te werken.

Lees verder

Mag niet bestaat niet

Instituut Publieke Waarden, 2023

Maatwerk en bewonersinitatief worden vaak tegengegaan met valse argumenten. De publicatie ‘Mag niet bestaat niet’ biedt een scherpe analyse van hoe maatwerk in de praktijk vaak spaak loopt door routinematig en defensief handelen binnen overheidsorganisaties. Hoewel veel uitzonderingen juridisch en beleidsmatig wél mogelijk zijn, krijgen burgers vaak ‘nee’ te horen. Het boek laat zien dat dit niet nodig is: bijna alles wat mensen écht nodig hebben, kan gewoon geregeld worden. Door inzicht te geven in hoe professionals zichzelf en elkaar kunnen overtuigen van wat wél mag, draagt het bij aan een meer responsieve en betrokken overheid. De publicatie biedt concrete handvatten om het systeemdenken te doorbreken en ruimte te maken voor maatwerk dat aansluit bij de leefwereld van burgers.

Lees verder

Samenspel tussen gemeente en bewoner: zeven lessen en een oproep voor gemeentesecretarissen

Platform31, december 2022

Hoe kunnen gemeenten en bewoners effectief samenwerken? Voor een responsieve overheid zijn een cultuuromslag en gezamenlijke taal essentieel, is te lezen in dit artikel van Platform31. Ambtenaren moeten worden ondersteund in het ontwikkelen van vaardigheden en het opzoeken van grenzen. Het betrekken van de raad en het college vanaf het begin is cruciaal. Bewoners moeten wegwijs worden gemaakt in de besluitvormingsprocessen en er moet één contactpunt zijn. Het is belangrijk om met bewoners in gesprek te gaan over hoe zij gefaciliteerd willen worden. Vertrouwen tussen bewoners en overheid moet worden opgebouwd door open en transparante communicatie. Tot slot moet de gemeentesecretaris ervoor zorgen dat direct contact met bewoners zelden nodig is, door een goed functionerend ambtelijk apparaat.

Lees verder

Als overheid meebewegen met de actieve samenleving: waarom en hoe dan?

Sociaal Bestek, maart 2022

Angela Riddering bespreekt hoe de overheid een responsieve rol kan aannemen door samen te werken met actieve gemeenschappen. In plaats van top-down beleid op te leggen, wordt de nadruk gelegd op het aansluiten bij bestaande initiatieven en ambities van burgers. Dit vraagt om een gelijkwaardige relatie waarin de overheid effectief reageert op burgerinitiatieven. Succesvolle voorbeelden en goede praktijken van wederkerigheid en samenwerking worden gedeeld om te laten zien hoe dit in de praktijk kan werken. Het artikel benadrukt dat deze aanpak verder gaat dan traditionele participatietrajecten en vraagt om een cultuurverandering binnen overheidsorganisaties, om echt samen met burgers de samenleving vorm te geven.

Lees verder

Naar een nieuw fundament

NSOB, april 2021

Overheden werken steeds vaker opgavegericht, domeinoverstijgend, en vanuit een brede netwerksamenwerking. De meerwaarde daarvan zien de meeste partijen wel in, maar hoe leg je verantwoording af op een manier die past bij de eigen organisatie én recht doet aan de samenwerking? Het NSOB-rapport ‘Naar een nieuw fundament’ biedt handvatten.

Lees verder

Responsiviteit in de praktijk

Ministerie van BZK, Platform31, LCGW, PRCS, 2021

Hoe kunnen overheden inspelen op wat er al gebeurt, wat nodig is en zo maatwerk bieden? Dit onderzoek laat zien dat responsiviteit vraagt om luisteren, ruimte geven en het loslaten van standaardprocedures. Succesvolle voorbeelden tonen dat maatwerk mogelijk is, mits ambtenaren vertrouwen krijgen en nemen. Tegelijkertijd ervaren zij belemmeringen zoals strakke regelgeving, angst voor precedentwerking en beperkte tijd. Responsief werken blijkt sterk afhankelijk van houding, cultuur en leiderschap binnen organisaties. Het vraagt om lef, reflectie en het vermogen om spanning tussen systeem- en leefwereld te hanteren. De presentatie benadrukt het belang van leren in de praktijk, samen met inwoners. Ook wordt gepleit voor het versterken van professionele ruimte en het delen van goede voorbeelden. Zo ontstaat een overheid die niet alleen uitvoert, maar ook verbindt en meebeweegt.

Lees verder

Het Impactpad

Social Enterprise NL, 2020

Deze online handleiding helpt maatschappelijke initiatieven om hun impact zichtbaar en meetbaar te maken. De gids is bedoeld voor sociaal ondernemers en initiatiefnemers die werken volgens het principe impact first – waarbij maatschappelijke waarde vooropstaat. De publicatie biedt praktische stappen en methoden om impactmeting op te zetten, inclusief het formuleren van doelen, het kiezen van indicatoren en het verzamelen van relevante data. Zo ondersteunt de handleiding organisaties bij het onderbouwen van hun meerwaarde richting partners, financiers en beleidsmakers. Daarmee draagt het bij aan een sterker ecosysteem voor sociaal ondernemerschap en een overheid die beter kan inspelen op de kracht van maatschappelijke initiatieven.

Lees verder

Lopende projecten

SamenspelNL

SamenspelNL is een netwerk voor mensen bij de overheid die op een responsieve manier werken. Ze organiseren webinars en bijeenkomsten om ervaringen en best practices te delen over invulling van de rol van de betrokken overheid. Een voorbeeld hiervan is een webinar georganiseerd in samenwerking met Platform31, waarin besproken wordt hoe gemeenten beter kunnen inspelen op initiatieven van bewoners. SamenspelNL verbindt ambtenaren en overheden die nieuwe werkwijzen en praktijken aan het ontwikkelen zijn om beter om te gaan met initiatief uit de samenleving.

Lees verder

Praktijkvoorbeelden

De volgende voorbeelden laten zien hoe gemeenten op verschillende thema’s een leidende rol kunnen spelen door samenwerking en betrokkenheid van lokale partners en bewoners te stimuleren.

Landelijk Samenwerkingsverband Actieve bewoners

De website LSAbewoners.nl biedt een rijk platform voor iedereen die betrokken is bij of werkt met burgerinitiatieven. LSA ondersteunt bewonersgroepen die zich inzetten voor hun buurt en pleit voor een overheid die dienend, betrokken en gelijkwaardig samenwerkt met deze initiatieven. De site biedt praktische kennis, inspirerende voorbeelden en beleidsadviezen over hoe de overheid kan investeren in de sociale basis: het netwerk van relaties, plekken en activiteiten die gemeenschappen dragen. LSA benadrukt dat bewonersinitiatieven niet alleen ondersteuning verdienen, maar ook zeggenschap, voorspelbare financiering en ruimte om te groeien. Via campagnes als Wij zijn hier roept LSA op tot structurele samenwerking tussen overheid en gemeenschap, gebaseerd op vertrouwen en gedeeld eigenaarschap.

Website lsabewoners.nl

Subsidieregeling voor sociale initiatieven in de wijk, Den Haag

Met deze subsidieregeling kunnen organisaties in Den Haag sociale, culturele of sportieve activiteiten organiseren die zorgen voor sociale verbinding. Hiermee wil de gemeente de sociale verantwoordelijkheid in de Haagse buurten en wijken vergroten en zo de sociale basis versterken.

Lees verder (Overheid.nl)

Responsief werken over bestuursperiodes heen: Heusden doet het sinds 1997

In de gemeente Heusden werken ambtenaren al meer dan 20 jaar als ‘MogelijkMakers’, waarbij ze inwonersinitiatieven ondersteunen. Dit responsieve werken is verankerd in de organisatiecultuur en wordt bekrachtigd in het coalitieakkoord. Heusden streeft naar maximaal gezond verstand en minimale bureaucratie, met vertrouwen als leidend principe. Medewerkers krijgen rugdekking bij fouten, zolang ze ervan leren. Het MogelijkMakerspaspoort beschrijft de werkwijze en dient als kader voor functioneringsgesprekken en werving. De gemeente voorkomt de risico-regelreflex door kritisch te blijven en regels alleen te maken voor veelvoorkomende situaties. Deze aanpak helpt Heusden om flexibel en innovatief te blijven, zelfs bij nieuwe bestuurders.

Lees verder

Energie van Utrecht

De gemeente Utrecht werkt samen met bewoners en bedrijven aan energiebesparing en duurzame energieopwekking. Dit heeft geleid tot de oprichting van energiecoöperaties en het plaatsen van zonnepanelen op publieke gebouwen. “Energie van Utrecht" speelt een belangrijke rol in het ondersteunen van energiecoöperaties in de provincie Utrecht. Ze bieden professionele ondersteuning bij zon-, wind- en warmteprojecten en helpen lokale energiecoöperaties met organisatieontwikkeling en het realiseren van projecten. Dit doen ze door kennis en ervaring te delen, kapitaal toegankelijk te maken, te lobbyen voor gezamenlijke belangen en diverse diensten te leveren.

Lees verder

Herinrichting Smakkelaarsveld, Utrecht

Bij de tender voor het Smakkelaarsveld in 2017 koos de gemeente Utrecht voor een vernieuwende aanpak: ontwerpers, ontwikkelaars en bewoners werkten vanaf het begin samen. In plaats van een klassieke aanbesteding werd een open proces gestart waarin ruimte was voor ideeën uit de stad. Tijdens bijeenkomsten en gesprekken gaven bewoners aan dat ze behoefte hadden aan rust, groen en verblijfskwaliteit in het drukke stationsgebied. Deze signalen vormden een belangrijk uitgangspunt voor het ontwerp. Het winnende plan – van Lingotto, ZUS en VKZ – integreerde daarom een stadspark met veel groen tussen de bebouwing. De gemeente stelde zich op als partner en procesbegeleider, niet als opdrachtgever. Zo ontstond een plan dat niet alleen economisch, maar ook sociaal en ecologisch waardevol is. De samenwerking leidde tot een gedeeld gevoel van eigenaarschap. Het Smakkelaarspark is daarmee een voorbeeld van hoe vroegtijdige en serieuze bewonersinspraak kan leiden tot een meer gedragen en leefbare stad.

Lees verder (De Ruimtemaker)

Veerkrachtig BoTu

In Rotterdam heeft de gemeente het programma “Veerkrachtig BoTu” opgezet, gericht op de wijk Bospolder-Tussendijken. Dit programma combineert fysieke, sociale en economische interventies om de leefbaarheid en veiligheid in de wijk te verbeteren. De gemeente werkt hierbij nauw samen met bewoners, woningcorporaties en maatschappelijke organisaties. Een tussentijdse evaluatie van de Veldacademie laat zien dat het programma de bestuursstructuur in BoTu aanzienlijk heeft veranderd, waardoor de gemeenschap meer invloed en zeggenschap heeft gekregen. Het formele kernteam werd opgeheven en projectleiders uit de wijk werden aangesteld. De programmamanager kreeg een mandaat van een bewonersraad, die nu beslist over het budget voor lokale initiatieven via een open oproep. Deze veranderingen tonen een responsieve overheid en instituties die zich aanpassen aan de behoeften en krachten van de lokale gemeenschap, waarbij uitvoeringsorganisaties nauw samenwerken met netwerken van lokale initiatieven.

Lees verder

Buitengebied Oosterwold

Het buitengebied Oosterwold is een nieuwe wijk tussen Almere en Zeewolde, gericht op zelfvoorzienendheid en duurzaamheid én helemaal ingericht door de bewoners zelf. Bewoners hebben alle ruimte om hier op eigen initiatief hun leefomgeving in te richten. Stap voor stap wordt het gebied ingericht voor wonen, werken en recreëren, zoveel mogelijk duurzaam, ecologisch en zelfvoorzienend. Ze bouwen niet alleen zelf hun huis, bedrijf of voorziening, ze gaan ook zelf over de wegen en openbare ruimte.

Lees verder

‘Van Ik naar Wij’, ‘s-Hertogenbosch

Door inwonersinitiatieven te ondersteunen en professionals hierop te laten aansluiten, wordt er structureel gebouwd aan een inclusieve sociale basis. Dit is geen tijdelijk project, maar een blijvende beweging die inwonersinitiatieven ondersteunt, bureaucratische drempels verlaagt en sociale samenhang vergroot.

Lees verder (denboschpolitiek.nl) (pdf)

Stadspark Elisabeth Groen, Amersfoort

Elisabeth Groen is een uniek stadspark van zes hectare in Amersfoort, ontwikkeld voor én door bewoners. Het park ligt in een voormalig ziekenhuisgebied en is getransformeerd tot een groene ontmoetingsplek. De gemeente Amersfoort koos bewust voor een co-creatief proces met bewoners vanaf het begin. Bewoners kregen ruimte om mee te ontwerpen, te beslissen én uit te voeren. Er werd gewerkt met gedeeld eigenaarschap, waarbij de gemeente faciliteerde in plaats van regisseerde. De samenwerking was gebaseerd op vertrouwen, gelijkwaardigheid en lange adem. In de evaluatie zijn 17 sleutels voor succes benoemd, zoals transparantie, continuïteit en het benutten van bewonerskennis. Het park is nu een levendige plek met een theehuis, natuurspeelplek en educatieve functies. Elisabeth Groen laat zien hoe responsief bestuur en burgerinitiatief elkaar kunnen versterken.

Lees verder (stadmakers033inactie.nl)

Zundert floreert

Waterschap Brabantse Delta, Provincie Noord-Brabant en de gemeente Zundert werken met de dorpsraden, ZLTO en Treeport samen aan een vitaal buitengebied. Deze unieke pilot is nu een vaste werkwijze geworden: Zundert Floreert. De samenwerking is gebaseerd op gedeelde verantwoordelijkheid, wederzijds vertrouwen en een gezamenlijke droom: een robuust, gezond en veerkrachtig buitengebied. De gemeente vervult hierin een faciliterende rol en werkt als gelijkwaardige partner samen met de negen andere partijen. Initiatieven worden gezamenlijk ontwikkeld, waarbij partijen zelf en met elkaar zorgen voor duurzame randvoorwaarden.

Website zundertfloreert.nl