Een lange geschiedenis wijkaanpak Den Haag Zuidwest

Jeroen van der Velden

Opgave Zuidwest

Den Haag Zuidwest omvat de wijken Moerwijk, Morgenstond, Bouwlust en Vrederust en is onderdeel van het stadsdeel Escamp. Zuidwest telt bijna 70.000 inwoners. In het gebied wonen relatief veel ouderen: 17 % van de bevolking is ouder dan 65 jaar. Ze wonen vooral in Morgenstond, Bouwlust en Vrederust. In de wijken Moerwijk en Morgenstond zijn relatief veel eenpersoonshuishoudens (beiden 56 %). Moerwijk, Bouwlust en Vrederust hebben ook relatief meer eenoudergezinnen. In Zuidwest heeft 72 % van de bewoners een migratie-achtergrond. Een grote groep nieuwkomers zijn de 45.000 tijdelijke arbeidsmigranten die vooral in delen van de wijk wonen met veel particulier woningbezit, zoals Rustenburg-Oostbroek. Den Haag Zuidwest heeft relatief veel lage inkomens, hoge werkloosheid en een laag opleidingsniveau. Het schoolverzuim en het aantal vroegtijdige schoolverlaters is relatief hoog. Moerwijk is een van de armste wijken van Nederland. De levensverwachting van mensen in Moerwijk is het kortst in Den Haag en zij leven het langst in slechte gezondheid.

Geschiedenis wijkvernieuwing Zuidwest

De eerste wijkvernieuwingsplannen voor Den Haag Zuidwest ontstonden al eind jaren ’80, maar de vernieuwing kwam pas aan het begin van deze eeuw goed op gang (Ouwehand, A. en Davis, S. 2004). De wijk is sindsdien min of meer continue onderdeel geweest van diverse landelijke en lokale wijkprogramma’s: het Grotestedenbeleid, de 40-wijkenaanpak, Wijkaanpak Nieuwe Stijl, verschillende deals met het rijk (een woondeal en twee Regio Deals) en het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid. Tot aan ongeveer 2011 was de aanpak met name gericht op fysieke herstructurering van delen van de wijk. Na de economische crisis, de verminderde rijksbetrokkenheid bij wijkaanpak en de financiële moeilijkheden van Vestia, verschoof de aanpak naar een lokale, kleinschalige en meer sociale insteek onder de noemer Wijkaanpak Nieuwe Stijl.

De eerste Regio Deal (2019)

De rijksbetrokkenheid kwam voorzichtig terug in de vorm van een Regio Deal in 2019. De Regio Deal had een budget van ongeveer €20 miljoen (waarvan €7,5 miljoen van het Rijk) en had drie ambities:

• Het stimuleren van ontmoeting en samenwerking
• Stimuleren en faciliteren van (mentale) gezondheid en persoonlijke ontwikkeling
• Begeleiden naar werk en het stimuleren van de (wijk)economie

Bij afsluiting van de Regio Deal medio 2023 zijn een aantal resultaten vastgesteld. Meer dan 2000 bewoners zijn actief geworden als vrijwilliger of deelnemer en er is circa 6.500 m2 extra kleinschalige bedrijfsruimte gerealiseerd. Veel mensen zijn geholpen om hun schulden te verminderen en geleiding naar werk projecten hebben tientallen mensen aan werk geholpen. In het bijzonder heeft de Regio Deal gezorgd voor meer ontmoeting en sociale verbinding tussen bewoners.

Woondeal (2019)

Terwijl de Regio Deal (2019-2023) zich met name richtte op sociaaleconomische verbeteringen in Zuidwest, werden met de gelden uit de Woondeal Zuidelijke Randstad voor het eerst sinds de economische crisis een meer grootschalige fysieke aanpak mogelijk gemaakt in delen van de wijk. Toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Ollongren kondigde in een Kamerbrief eind 2018 aan Woondeals af te sluiten met de vijf meest gespannen woningmarktregio’s in Nederland, waaronder de regio Rotterdam-Den Haag. In de Woondeal Zuidelijke Randstad maakten partijen afspraken over o.a. de regionale woningbouwproductie, duurzaamheid, borging van betaalbaar aanbod, de particuliere voorraad én wijkvernieuwing. Daarnaast werden voor de gebieden Binckhorst en Zuidwest specifieke afspraken gemaakt. Er werd onder andere afgesproken om in Zuidwest 10.000 extra huur- en koopwoningen te bouwen door middel van verdichting.

Nationaal Programma Den Haag Zuidwest (2022-2040)

Met de komst van de eerste Regio Deal Den Haag Zuidwest in 2019 gericht op sociaaleconomische versterking en verbeteren van de veiligheid en de gelden uit de Woondeal Zuidelijke Randstad (ook uit 2019) voor een fysieke aanpak, werd weer een opmaat mogelijk gemaakt naar een brede wijkaanpak. In de periode tot aan de officiële lancering van het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid in juli 2022 is er gewerkt aan analyse van de opgave in de wijk als een brede samenwerking tussen de gemeente, lokale partners én het rijk.

Het Nationaal Programma Den Haag Zuidwest (NPZW) werd april 2022 gepubliceerd. De ambitie van het Programma luidt: “Ervoor zorgen dat bewoners van Zuidwest zich net zo gezond voelen, een net zo goede schoolloopbaan doorlopen, zich net zo veilig, thuis, met elkaar verbonden voelen, waar mogelijk deelnemen aan de arbeidsmarkt en in ieder geval bestaanszekerheid kennen en schulden-zorgenvrij zijn, en even goed wonen als een gemiddelde Hagenaar.”

In het NPZW spreken de samenwerkende partijen af om gezamenlijk voor in principe 20 jaar te werken aan het verbeteren van de wijk. Het programma is in de kern gericht op perspectief bieden aan de jeugd. Het omvat een groot pakket aan fysieke vernieuwingsprojecten, infrastructuurverbeteringen, onderwijs- en beroepsopleidingsmogelijkheden, sociale ondersteuningsprogramma’s en inspanningen om de lokale economie te stimuleren. De plannen zijn overigens voor een belangrijk deel niet financieel gedekt. In oktober 2023 presenteerden de samenwerkende partijen een uitvoeringsplan NPZW met een verdere concretisering van de plannen 2023-2027.

Rijksgelden NPLV

De samenwerking met het Rijk in het NPLV betekent niet automatisch dat er een concrete financiële dekking of toezegging onder het NPZW ligt vanuit het Rijk. Het gaat eerder om een intentie vanuit het Rijk om financiële middelen gebiedsgericht interbestuurlijk (vanuit diverse ministeries) te focussen richting 20 focusgebieden, waaronder Den Haag Zuidwest. Het is aan de gebieden zelf om aanspraak te maken op diverse rijksmiddelen als die vrijkomen en te koppelen aan de lokale gebiedsgerichte en reguliere middelen, om zo de ambities van hun wijkaanpak te realiseren.

Bij aanvang van het Nationaal Programma Leefbaarheid & Veiligheid in juli 2022 had het programma nog geen interbestuurlijk budget (ook wel ontschot budget genoemd). Wel volgde kort na de lancering financiering voor de nationale actielijnen ‘wonen en wijken’ en ‘veiligheid’, respectievelijk via het Volkshuisvestingsfonds (van het ministerie van BZK) en ‘Preventie met gezag’ (van het ministerie van J&V). In 2023 kwam het eerste interbestuurlijk budget vrij, namelijk voor de actielijn ‘meedoen’. De integrale SpUk (specifieke uitkering) ‘Kansrijke wijk’ zorgt voor samenhang tussen geldstromen van SZW, OCW, BZK en VWS. Dit budget wil een samenhangende werkwijze stimuleren om problemen rondom onderwijs, armoede en schulden, re-integratie, gezondheid, ontwikkeling van het jonge kind en veerkracht en weerbaarheid van bewoners in de 20 kwetsbare stedelijke gebieden aan te pakken. Het gaat om gebundelde geldstromen van in totaal €257 miljoen van de ministeries van SZW, OCW, BZK en VWS, in eerste instantie voor de jaren 2024 tot 2026. Deze samenwerking tussen ministeries zorgt voor een lichtere administratieve druk voor de focusgebieden, waaronder NPZW, aangezien er maar één aanvraag hoeft te worden ingediend voor zes beleidsdomeinen.

Ook is vanuit het Volkshuisvestingsfonds (BZK) per focusgebied €500.000 gereserveerd om tussen 2023-2026 een programmabureau te financieren. Daarnaast zijn er in 2023 nieuwe Regio Deals ontwikkeld om een deel van de brede gebiedsgerichte aanpak te financieren. Mogelijk volgen er in de volgende tranches meer deals voor de 20 focusgebieden.

In november 2023 is een tweede Regio Deal Den Haag Zuidwest getekend tussen gemeente, lokale partners en rijk voor in totaal €49 miljoen en wordt als financiering ingezet voor het uitvoeringsplan van het NPZW tot 2027.

Governance NPZW

In het NPZW heeft de gemeente gekozen om (zowel in voorbereiding, als in de uitvoering) samen met maatschappelijke partners, ontwikkelaars, bewoners en gebruikers gelijkwaardig samen te werken in allianties rond de zes hoofdambities: Onderwijs, Werk en economie, Wonen en leefomgeving, Veiligheid, Gezondheid en vitaliteit, en Sociale samenhang en participatie. De allianties hebben elk een onafhankelijk voorzitter.

De alliantievoorzitters, aangevuld met de burgemeester (als onafhankelijk voorzitter), wethouder, een rijksvertegenwoordiger en een vertegenwoordiger van de Partnerraad vormen samen de Alliantieraad. Deze bijzondere publiek-private samenwerkingsorganisatie stuurt op de voortgang van de doelen van de Brede Aanpak Zuidwest.

Ter ondersteuning aan de Alliantieraad en om recht te doen aan het samenwerkingsverband tussen (semi-) publieke en private partijen is een programmabureau opgezet onder leiding van een onafhankelijke Alliantiedirecteur. Dit programmabureau bewaakt namens de Alliantieraad de voortgang van het brede programma. Het programmabureau stuurt zelf geen projecten aan. Het bureau stimuleert de samenwerking, de voortgang en de betrokkenheid van bewoners bij de ontwikkeling en uitvoering van de maatregelen.

Er is sinds 2022 vanuit tien ministeries €150 miljoen toegezegd voor gebiedsgerichte extra investeringen in Zuidwest voor de komende vier jaar. Daar komen nog meer middelen bij, bijvoorbeeld via het Volkshuisvestingfonds (BZK), het IZA-akkoord (VWS) en de regeling Kansrijke Wijken (OCW, VWS, BZK en SZW samen). De regiodealmiddelen van €18 miljoen zijn onderdeel van de hiervoor benoemde €150 miljoen.

In de aanpak van Zuidwest zijn de sociale en de fysieke aanpak gescheiden georganiseerd. Het Ruimtelijk programmabureau Den Haag Zuidwest is verantwoordelijk voor de ruimtelijk integrale gebiedsontwikkeling van de wijk. Experts uit de gemeentelijke diensten en partners zijn onderdeel van deze programmaorganisatie. Ook de financiële structuur wordt samenhangend ingericht: de budgetten die te maken hebben met de uitvoering van het plan, blijven bij de diensten. Ze worden echter wel duidelijk gelabeld op basis van de Programmaplannen en de programmadirecteur coördineert de besluitvorming over de inzet van middelen.

Bewoners betrokken in de Partnerraad Zuidwest

Den Haag Zuidwest heeft een onafhankelijke Partnerraad van betrokken mensen die wonen en/of werken in Zuidwest en een breed netwerk in de wijken hebben. Deze raad geeft gevraagd en ongevraagd advies over Zuidwest aan het college van burgemeester en wethouders. De Partnerraad is tijdens de uitvoering van Regio Deal Zuidwest in 2019 ontstaan. De raad was een belangrijke klankbordgroep voor de regiodealprojecten en het programmabureau van de Regio Deal. Deze rol is inmiddels verbreed tot adviesplatform voor vraagstukken die in Zuidwest spelen. Op 6 oktober 2022 is de Partnerraad feestelijk benoemd en geïnstalleerd door het college van burgemeester en wethouders. De voorzitter van de Partnerraad zit in de Alliantieraad Zuidwest, om mee te beslissen over de plannen van het Nationaal Programma Den Haag Zuidwest.

Bronnen

• Andre Ouwehand, Suzanne Davis. 2004. Operatie geslaagd, vervolgingreep noodzakelijk. Geraadpleegd via: https://pure.uva.nl/ws/files/2113483/39013_corpovenista_ouwehand_davis_juni2004.pdf
• https://npzw.nl/uitvoeringsplan/