Nieuwe aandacht voor de wijk

Leefbaarheid onder druk

De genoemde stelselwijzigingen hebben echter direct en indirect effect op het leefklimaat van wijken met goedkope woningen. Zo treft de scheiding van wonen en zorg, de instroom van cliënten uit de maatschappelijke opvang en de ggz en de toewijzing van woningen aan statushouders, deze wijken relatief hard. Door de instroom van kwetsbare mensen groeit de druk op de sociale infrastructuur, terwijl op het terrein van samenlevingsopbouw fors gesaneerd is. De invoering van (sociale) wijkteams, opgezet in het kader van de decentralisaties in het sociale domein, kwam lange tijd moeizaam van de grond. Mede ingegeven door het beroep op de ‘participatiesamenleving’ in de troonrede van 2013, was veel hoop gevestigd op het initiatief van bewoners. Talrijke bottom-up initiatieven kwamen tot bloei, maar een brede leefbaarheidsimpuls bleef uit. Vanaf 2012 groeit de kloof tussen gebieden met een (ruim) voldoende leefbaarheid en gebieden waar de leefbaarheid achterblijft.

Vanaf 2017 maken opeenvolgende onderzoeken duidelijk dat de grenzen van het incasseringsvermogen van wijken in zicht komen wanneer concentraties van kansarme groepen verder toenemen (zie kadertekst, rechterkolom). Het leefklimaat in kwetsbare wijken vraagt doorlopend om beleidsaandacht. Door extramuralisering, het scheiden van wonen en zorg en het passend toewijzen van sociale huurwoningen, ontstaan concentraties van kwetsbare mensen en spoedzoekers in buurten met goedkope woningen. Buurten met een kwetsbare leefbaarheidssituatie vormen een voedingsbodem voor criminele netwerken. Niet alleen omdat kwetsbare personen vatbaar zijn voor criminaliteit, maar ook omdat het voor criminele organisaties aantrekkelijk is om zich te vestigen in buurten met minder sociale draagkracht en weerbaarheid. En toenemende (culturele) diversiteit zorgt in sommige stadswijken voor minder sociale binding en vertrouwen, terwijl dit op andere plekken juist een positieve uitwerking heeft.

De afgelopen jaren richten verschillende steden hun vizier opnieuw op het vitaal maken en houden van kwetsbare wijken. In tal van coalitieakkoorden is de ambitie te lezen om te werken aan een ‘ongedeelde stad’ met ‘inclusieve wijken’. Onder andere Amsterdam, Groningen en Arnhem wijzen in de collegeperiode 2018-2022 wijken of gebieden aan waar geïnvesteerd wordt in een gebiedsgerichte aanpak. Bovendien staan veel steden voor een verstedelijkings- en verdichtingsopgave, die deels beslag zal krijgen in bestaande wijken. Ook het Rijk meldt zich weer. In twee brieven aan de Tweede Kamer (in oktober 2019 en maart 2020) kondigt de minister van BZK het nieuwe Interbestuurlijk Programma Leefbaarheid en Veiligheid aan, dat gericht is op het verkennen van ‘integrale ontwikkelingsmogelijkheden’ om de leefbaarheid te verbeteren in ‘gebieden met een combinatie en cumulatie van opgaven’. In de campagnes voor de Tweede Kamerverkiezingen in maart 2021 gaan stemmen op voor een nieuwe minister van Wonen en Wijken. Het is de vraag welke invulling het nieuwe kabinet hieraan zal geven.

Herontdekking van het wijkperspectief

De hernieuwde beleidsaandacht is niet alleen ingegeven door de achteruitgang van de leefbaarheid; er komen ook allerlei nieuwe vraagstukken op de bestaande wijken af. Denk aan de verstedelijkings- en verdichtingsopgave 750.000 nieuwe woningen tot 2025), aan het accommoderen van vergrijzing (langer thuis wonen, eenzaamheid), de extramuralisering (uitstroom Beschermd Wonen en Maatschappelijke Opvang) en collectieve gezondheidsaanpakken. Maar ook aan de verduurzamingsopgave in al haar facetten: de warmtetransitie (wijkgericht van het aardgas af), energiebesparing in de gebouwde omgeving, klimaatadaptatie en de transitie naar een circulaire economie. En ook op het terrein van veiligheid en de aanpak van ondermijnende criminaliteit komt de wijk steeds vaker in beeld als schaalniveau om in te grijpen. Betekent deze nieuwe aandacht voor de wijk bij Rijk, gemeenten, corporaties en andere partijen dat de derde golf van wijkvernieuwing in aantocht is?