3.5 Onwaarschijnlijkheden en scenario’s

Nicholas Taleb stelt in zijn boek The Black Swan, the impact of the highly improbable (2007) dat zeldzame en onwaarschijnlijke gebeurtenissen een enorme invloed hebben op de werkelijkheid. Hij noemt uiteenlopende voorbeelden zoals de Eerste Wereldoorlog, de aanslagen op de Twin Towers en de uitvinding van de computer. Taleb stelt dat de invloed van onwaarschijnlijkheden alleen maar zal toenemen als gevolg van de groeiende complexiteit van de samenleving. Ook schrijft Taleb over de menselijke neiging om deze onwaarschijnlijkheden achteraf ‘waarschijnlijk’ te maken met behulp van simplistische verklaringen. De mens heeft, met andere woorden, de neiging om de factor toeval te ontkennen en gelooft daarentegen in een grotere mate van voorspelbaarheid. Door prognoses te maken op basis van gebeurtenissen in het verleden en deze zwaar mee te laten wegen bij onze beslissingen, zien we het belang van onwaarschijnlijkheden over het hoofd. Taleb pleit niet voor pogingen om ‘zwarte zwanen’ te voorspellen, maar juist voor bewustzijn dat de toekomst onvoorspelbaar is. Daarop kunnen we anticiperen door allereerst de onzekere factoren in beeld te brengen: welke factoren zijn zowel invloedrijk als onzeker? Door uit te gaan van een zekere bandbreedte kunnen we ruimte bieden om onverwachte negatieve ontwikkelingen op te vangen en onverwachte positieve ontwikkelingen te benutten.

Prognoses van bevolkingsontwikkelingen worden veelal gebaseerd op het verleden. Onderzoekers gebruiken gemonitorde historische ontwikkelingen om de toekomst te voorspellen. Voor het opstellen van overheidsbeleid is het noodzakelijk om bepaalde aannames te maken voor de toekomst. Benschop en Veenma pleiten voor meer verkennend onderzoek onder beleidsmakers. Met behulp van scenario’s en het in beeld brengen van mogelijke onverwachte ingrijpende gebeurtenissen, zou men meer accurate toekomstvoorspellingen kunnen maken. In de Verkenning Bevolking 2050 zijn een aantal scenariostudies geïnventariseerd die een poging doen de onzekerheden rondom bevolkingsontwikkeling zo goed mogelijk in beeld te brengen. Bijzonder relevant is de Toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving (CPB en PBL, 2015). CPB en PBL identificeren als onzekere factor onder meer de aantrekkingskracht van steden op de lange termijn. Ook de Ruimtelijke Verkenning (PBL, 2019) is interessant. In deze studie worden drie ‘kernonzekerheden’ geformuleerd:

• Sturing; welke actoren zijn dominant? De Europese Unie, de landelijke overheid, de decentrale overheid, markt of burgers?
• Duurzaamheid; waar ligt de nadruk? Sociaal, ecologie of economie?
• Maatschappij; efficiëntie versus zorgzaamheid, in welke mate ‘omarmen’ we nieuwe technologieën?